SPIS WYKŁADÓW Z METODOLOGII LECTORIUM CALCULEMUS


WITOLD MARCISZEWSKI


Zestawienie wybranych pojęć kluczowych
METODOLOGII NAUK

1. Dwa końce tego ołówka symbolizują dwie strony pracy badawczej w naukach empirycznych, a więc i w społecznych, jak socjologia, ekonomia, demografia, politologia, psychologia społeczna, etnologia, antropologia kultury. Rozwój nauk empirycznych polega, z jednej strony, na wymyślaniu i dopisywaniu nowych hipotez, z drugiej na ich wymazywaniu w obliczu nowych faktów. Wymazywanie nazywa się technicznie falsyfikacją.

Pojęcie falsyfikacji, pochodzące od Karla Poppera, pełni dziś kluczową rolę w metodologii nauk empirycznych. Gdy falsyfikacja sięga podstawowych założeń teorii, mówimy o rewolucji naukowej. Oto przykład rewolucji związanej z naukami społecznymi.

Rewolucja w ekonomii. Wedle potocznych mniemań o gospodarce, opartych zapewne na wzorcu gospodarki rodzinnej, im bardziej państwo o nią się (jak mądry ojciec) troszczy, tym lepiej ona będzie się rozwijać. Te potoczne mniemania były od dawna obecne w takich teoriach ekonomicznych jak merkantylizm czy doktryna gospodarki planowej. Idea Adama Smitha (1723-90), że tym lepiej dla gospodarki im mniej ktokolwiek odgórnie się nią zajmuje, zdała się tak paradoksalna, tak zagrażająca chaosem, że musiała się przebijać przez dwa wieki, nim zwyciężyła po spektakularnej katastrofie systemu, który jej najgwałtowniej zaprzeczał.

2. Nauki społeczne podzielają z przyrodniczymi coś, co jedne i drugie różni od matematyki, mianowicie charakter empiryczny. Znaczy to, że twierdzenia naukowe uzasadnia się przesłankami branymi z doświadczenia. Czym innym jednak jest doświadczenie w naukach przyrodniczych, a czym innym w społecznych; w tych drugich nie da się pominąć ani fenomenu świadomości ani cechy racjonalności, branej pod uwagę przy obserwacji ludzkich zachowań.

W nauce empirycznej odróżniamy, co następuje:

  • terminy i zdania obserwacyjne, to jest służące do rejestracji danych zmysłowych,
    oraz
  • terminy i zdania teoretyczne, to jest, konstrukcje myślowe, które wprowadzamy w danej teorii w celu skutecznego wyjaśniania i przewidywania faktów obserwowalnych (na ile owe konstrukcje odzwierciedlają realny świat, to problem podejmowany w spokrewnionej z metodologią dyscyplinie - w filozofii nauki).

Zamiast o terminach i zdaniach dogodniej jest czasem mówić, odpowiednio, o pojęciach i sądach (co zwalnia od używania cudzysłowów). Pojęcie jest czymś abstrakcyjnym, co wyrażamy za pomocą znaków językowych. Znaki językowe są to przedmioty fizyczne istniejące w przestrzeni (napisy na papierze, dźwięki itp.). Znaki, którymi wyraża się pojęcia nazywamy predykatami. Gdy dwa predykaty wyrażają to samo pojęcie, mówimy o nich, że są równoznaczne. Sąd jest czymś abstrakcyjnym, co wyrażamy za pomocą sekwencji znaków zwanej zdaniem; zdania są równoznaczne, gdy wyrażają ten sam sąd. Równoznaczność terminów jest relacją niezbędną do utworzenia teorii definicji; w klasycznej postaci definicji obowiązuje równoznaczność między terminem definiowanym i terminem definiującym.

Obiekt, do którego odnosi się termin teoretyczny, a tym samym odpowiednie pojęcie teoretyczne, nazywa się konstruktem teoretycznym.

Przykładem takiego konstruktu może być obiekt z kategorii zbiorów zwany inteligencją; zbioru nie da się obserwować zmysłami, nie wchodzi więc tu w grę termin obserwacyjny. Trzeba zatem pojęcie tego rozważanego zbioru zdefiniować (bodaj cząstkowo, tj. stosując relację słabszą od równoznaczności) przez charakterystykę jego elementów, odnoszącą się do zachowań obserwowalnych, np. mówienia obcym językiem (dyspozycja do takiego zachowania uchodzi za jeden z warunków koniecznych należenia do inteligencji).

3. Innym fundamentalnym odróżnieniem jest następujące:

  • terminy pierwotne w danej teorii, od których się odróżnia terminy zdefiniowane przez pierwotne,
    oraz
  • zdania pierwotne, od których się odróżnia zdania wywnioskowane z pierwotnych, czyli uznane za prawdziwe pod warunkiem, że te pierwotne są prawdziwe.

Do terminów pierwotnych teorii należą obserwacyjne, a także niektóre teoretyczne (m.in. te przejęte z innych nauk, np. z matematyki). Do zdań pierwotnych teorii należą postulaty znaczeniowe, to jest, zdania stanowiące kontekst dla terminów teoretycznych w danej teorii pierwotnych, które dzięki temu kontekstowi stają się zrozumiałe. Przykład postulatu znaczeniowego: żeby zaistniała grupa społeczna, niezbędne są co najmniej dwie osoby pozostające ze sobą w kontakcie.

4. Terminy teoretyczne występują także w hipotezach; są one zdaniami wywnioskowanymi ze zdań obserwacyjnych i, ewentualnie, postulatów znaczeniowych. Rodzaj wnioskowania prowadzący od zdań obserwacyjnych do hipotez pozbawiony jest cechy niezawodności, stąd hipotezy mają ograniczony stopień wiarogodności. Są jednak niezbędne do wyjaśniania i przewidywania zjawisk.

Przykład hipotezy: system demokratyczny jest konieczny dla funkcjonowania wolnego rynku. Inny przykład: koniecznym warunkiem zrównania z czołówką krajów rozwiniętych gospodarczo jest wysoki poziom nauczania matematyki (z raportu Uniwersytetu Harvarda, Instytut Rozwoju Międzynarodowego; omówienie A.K. Wróblewskiego w Polityce, 10 lutego 2001).

Wśród hipotez wyróżniony metodologicznie status mają hipotezy statystyczne, uzyskiwane w wyniku specjalnych technik rozumowania. Sukces w znalezieniu trafnej hipotezy jest w wielkim stopniu uwarunkowany przez sposób postawienia problemu, stąd wiele uwagi poświęca się w metodologii sposobom stawiania pytań.

Zależności ujmowane w hipotezach zachodzą często między członami, z których jeden stanowi względem drugiego warunek wystarczający lub warunek konieczny. Umiejętne rozpoznawanie tych warunków należy do elementarza analizy metodologicznej. Korzystając z tego rozróżnienia oraz ze wspomnianej wyżej relacji między terminami obserwacyjnymi i teoretycznymi, precyzuje się kluczowe w metodologii nauk rozróżnienia między różnymi rodzajami empirycznych wskaźników pojęć teoretycznych.

Ta sama para warunków służy do obalania hipotezy przez kontrprzykład, to jest, opis faktu, z którego wynika logicznie zaprzeczenie danej hipotezy. Np., gdy mamy hipotezę, że wystarczy zostać ministrem, żeby mieć autorytet, obali ją kontrprzykład polegający na wskazaniu konkretnej osoby, która została ministrem, a nie zdobyła autorytetu. Jeśliby zaś hipoteza powiadała że konieczne jest być ministrem, żeby mieć autorytet, kontrprzykładem do niej będzie przypadek kogoś, kto cieszy się autorytetem, nie będąc ministrem.

5. Pojęcie wynikania logicznego, użyte wyżej w określeniu kontrprzykładu, jest fundamentalne dla metodologii nauk. Wynikanie logiczne zdania B ze zdania A zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy zdanie "jeśli A, to B" jest podstawieniem w jakimś prawie logiki (to zaś pojęcie definiuje się przez opis algorytmów służących do rozstrzygania, czy dana formuła jest prawem logiki). Korzystając z pojęcia prawa logiki definiuje się rodzaje rozumowań. W szczególności, odróżnia się rozumowania zwane dedukcyjnymi od rozumowań operujących prawdopodobieństwem, jak wnioskowania statystyczne, oraz określa się kryteria poprawności rozumowań dedukcyjnych.


Do początku strony