Cafe Aleph: Dynamika Cywilizacji, 2012 Polemiki i Rozmówki

Dynamika cywilizacji a światopogląd informatyczny © Witold Marciszewski

Tego typu funkcji mamy pokaźny zbiór, a każda reprezentuje osobny typ zależności między rozmiarem problemu i liczbą operacji, z których każda zabiera ileś czasu, a także ileś miejsca w pamięci operacyjnej. Okazuje się, że już przy stosunkowo niewielkich rozmiarach problemu pewne funkcje, jak wykładnicza czy silniowa, wymagają takich ilości czasu, że na wynik obliczenia, czyli na rozwiązanie problemu, trzeba by czekać miliardy lat (przykładem - wspomniany problem komiwojażera).

Wracamy do von Misesa, Hayeka, a także innych ekonomistów znanych pod nazwą Szkoły Austriackiej (z racji kraju ich pochodzenia). Jeszcze przed powstaniem teorii złożoności obliczeniowej antycypowali oni intuicyjnie jej idee, szacując, że socjalistyczna gospodarka planowa ma do czynienia z problemami o takim rozmiarze złożoności i tak skomplikowanych zależnościach, że najpotężniejsze superkomputery nie będą w stanie uzyskać rozwiązań w dostępnym dla trwania ludzkości czasie. Zupełnie inaczej ma się sprawa z gospodarką wolnorynkową, gdzie rozmiar problemów nie jest na skalę całego państwa, lecz jednej firmy. To zmienia zasadniczo poziom złożoności obliczeniowej, przestaje on być monstrualny. Jest jeszcze inny atut wolnego rynku. W firmach dokonuje się nie tylko obliczeń cyfrowych, tj. przez wypisywanie ciągów symboli na papierze lub innym nośniku, lecz także obliczeń analogowych, nie symbolicznych, które zachodzą w mózgach decydentów. Nie muszą one być bezbłędne, dla sukcesu firmy wystarczy, że błędy są stosunkow rzadkie. Otóż ten sposób obliczania wymaga doświadczalnej znajomości rynku (np. gustów konsumentów) powstającej w wyniku kumulujących się doświadczeń, uczenia się na błędach. Jest to stan wiedzy i kompetencji nieosiągalny dla urzędników w Centralnym Urzędzie Planowania; podejmują oni decyzje gospodarcze w imieniu całego państwa, nie mając szans zdobycia takiej choćby wiedzy o rynku, jaką ma (dzięki dzień w dzień zdobywanym doświadczeniom) sprzedawca w budce z warzywami. Kumulujące się w mózgu obrazy sytuacji w tego rodzaju doświadczaniach stanowią ważny rodzaj rozwiązywania problemów analogowego (tak je nazywamy, bo obraz jest w pewien sposób analogiczny względem tego, co przedstawia).

Z obliczeniowego punktu widzenia, fatalnym błędem gospodarki centralnie planowanej jest jej nierozerwalny związek z dyktaturą polityczną, totalny brak wolności myślenia i działania, co niweluje twórczość w rozwiązywaniu problemów (według relacji Hao Wanga, o potrzebie wolności dla obliczalności wypowiadał się też Kurt Gödel). Jest to tak, jak gdyby w różnorodnych, wielce złożonych i często nieprzewidywalnych sytuacjach miał być obowiązkowo stosowany zawsze ten sam program (inaczej, algorytm) wyprowadzony z arbitralnych założeń ideologicznych. Twórcze zaś pomysły innych rozwiązań, do których program ten nie jest zdolny, byłyby surowo represjonowane. Jest to obciążenie rozwoju na taką skalę, że Hayek nazwał je błędem cywilizacyjnym, to jest, zabójczym dla dynamiki cywilizacji.

Jak widać, kolosalna przewaga wolnego rynku nad centralnym planowaniem bierze się z kilku źrodeł: (1) dopasowanie rozmiaru problemów do skali czasowej i kompetencji obliczeniowych decydentów, (2) wiedza i doświadczenie niezbędne do rozumowań analogowych, osiągalne tylko dla aktywnych uczestników rynku, (3) połączenie dopełniających się wzajem walorów obliczeń cyfrowych i obliczeń analogowych, przez co ich zalety wzajem się wzmacniają; (4) wolna przestrzeń dla twórczych rozwiązań, w tym znajdowania nowych algorytmów, gdy dawne nie rozwiązują nowych problemów. W wielorakich więc aspektach gospodarki, ich rozumienie wymaga podejścia w kategoriach obliczeniowych czyli informatycznych.

Informatyczny aspekt gospodarki objawił się z nową wyrazistością w obecnym kryzysie ekonomicznym. Jego głównym źródłem, prócz błędów moralnych (chciwość, lekkomyślność), są błędy obliczeniowe, jak niedoszacowanie ryzyka kredytowego, jak też ryzyka pochodnych względem kredytu instrumentów finansowych. Błędem było też poniechanie tego, co nazywamy na codzień zdrowym rozsądkiem, a co w terminologii informatycznej nazywa się myśleniem analogowym, stanowiącym jakby drugie płuco mocy obliczeniowej. To drugie, gdy mamy na uwadze gospodarkę w makroskali, dochodzi do głosu dzięki znajomości historii gospodarczej; podobnie jak u prawników angielskich kompetencja sędziowska polega na rozumowaniach analogowych, opartych na wiedzy o precedensach czyli znanych z historii przypadkach -- analogicznych do tego, który się aktualnie rozpatruje. W szczególności, doniosłą rolę odgrywa wiedza o historii kryzysów gospodarczych, do której wielką uwagę przywiązuje w książce Crisis Economics (2011) Nouriel Roubini (najsłynniejszy z tych niewielu, którzy przewidzieli obecny kryzys), a co poszło w zapomnienie wśród typowej populacji ekonomistów.

§2. O tym, jak światopogląd informatyczny obejmuje całość dynamiki cywilizacji

2.1. Uczyniona w poprzednim akapicie wzmianka o myśleniu analogowym w angielskim "common law" otwiera widok na inne jeszcze, prócz gospodarki, obszary cywilizacji. Jeden z wielce inspirujących klasyków myśli społecznej Max Weber już na początku minionego stulecia (pół wieku przed nastaniem komputerów) ujmował w kategoriach obliczalności trzy wielkie działy cywilizacji -- prawo, politykę i gospodarkę. Nawet jeśli się pomylił w sprawie drugorzędnej, jak przypisywanie większej zdolności obliczeniowej społecznościom protestanckim niż katolickim, nie umniejsza to rozpoznania przezeń kluczowej dla nauk społecznych roli idei obliczalności. Nie odbiera mu też zasługi prekursorstwa okoliczność, że nie był świadom odróżnienia obliczeń cyfrowych i analogowych; do tej świadomości można było dojść dopiero w pewnej fazie rozwoju informatyki.

Do lektury Webera doszedłem nie przypadkiem, bo jednym z moich zajęć akademickich było wykładanie metodologii nauk społecznych. Szczęśliwym natomiast przypadkiem (drugim z dwóch wspomnianych na wstępie) było to, że poproszono mnie o recenzję polskiego przekładu książki Klausa Mainzera, a podjęcie się tej roli zobowiązalo mnie do zapoznania się także z oryginałem, którego nie znałem wcześniej. Jego tytuł i treść dostarczyły mi ram pojęciowych i zachęty do powiązania światopoglądu informatycznego z kwestią dynamiki cywilizacji. Tytuł brzmi:

• Thinking in Complexity. The Computational Dynamics of Matter, Mind, and Mankind.
  Springer, Berlin etc. 2004 (4-te wydanie).