Wskazanie myszą na numery pytań przeprowadza do znajdujących się dalej odpowiedzi na pytania.

P.1. Podaj po dwa przykłady pojęć teoretycznych (a) z nauk przyrodniczych i (b) z nauk społecznych.
Wyjaśnij, dlaczego zaliczasz je do teoretycznych.

P.2. Podaj dwa przykłady operacjonalizacji pojęć teoretycznych z nauk społecznych.

P.3. Opisz na przykładzie pomiaru temperatury zależność zdań obserwacyjnych od wcześniej przyjętej teorii naukowej. Do jakiej dyscypliny należy teoria zakładana przez pomiar temperatury.

P.4. Podaj definicję operacyjną pojęcia temperatury.

P.5. Co to są pojęcia aprioryczne?

P.6. Co jest główną tezą książki S. Huntingtona The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order (Simon and Schuster, New York, l996)?

P.7. Przytocz pogląd A.Toynbee'go na temat stosunku cywilizacji do religii.

P.8. Poddaj powyższy pogląd krytycznej analizie.

P.9. Wymień istotne cechy cywilizacji określanej nazwą "zachodnia".

P.10. Czy pojęcie banku centralnego jest obserwacyjne czy teoretyczne? Jeśli obserwacyjne, wskaż po jakich cechach obserwowalnych zmysłowo rozpoznaje sie obiekt będący bankiem centralnym. Jeśli teoretyczne, wskaż przykładowo jeden z procesów operacjonalizacji.

P.11. Jak powiązane są ze sobą wzajem cechy cywilizacji wymienione w odpowiedzi na na pytanie 9?

P.12. Wymień przykładowo osiągnięcia cywilizacyjne Bliskiego Wschodu przejęte przez Europę.

P.13. Jakie cywilizacje wymienia S.Huntington jako działające we współczesnym świecie?

P.14. Czy da się obronić teza Huntingtona, że dla każdej cywilizacji z podanego przez niego zbioru istnieje państwo w danej cywilizacji dominujące?

P.15. Wymień przykładowo te procesy w dawniejszych dziejach Europy, które się przyczyniły do powstania idei liberalnej.

P.16. Jaka cywilizacja jest w każdym punkcie (por. odpowiedź na pytanie 9) zaprzeczeniem postulatów cywilizacji liberalnej? Wymień cechy tej cywilizacji.

ODPO WIEDZI

O.1. Wyjaśnienia - w nawiasach kwadratowych.
(a) Przyspieszenie = przyrost prędkości w jednostce czasu [użyte w definicji pojęcie czasu nie dotyczy przedmiotu obserwowalnego zmysłowo].
Informacja genetyczna [informacja nie jest cechą postrzegalną zmysłowo].
Cena towaru [własność nie dajaca się postrzegać zmysłowo, określana w stosunku do preferencji nabywców, a więc także cech niezmysłowych].
Więź społeczna [niematerialna cecha pewnego zbioru osób, rozpoznawana za pomocą ich obserwowalnych zachowań, np. występowania w obronie własnej grupy społecznej].
Uwaga. Od zdającego oczekuje się własnych przykładów, a wyżej podane stanowią wskazówkę w poszukiwaniu własnych. To samo dotyczy następnych zadań polegających na znajdowaniu przykładów.

O.2. Przedmiot (np. papierowy banknot) jest pieniądzem, gdy - na mocy umowy społecznej - można otrzymać dowolny produkt rynkowy wzamian za odpowiednią liczbę takich przedmiotów. W tym określeniu występują terminy teoretyczne wymagające kolejnych operacjonalizacji (umowa społeczna, produkt rynkowy), uzyskujemy jednak przybliżenie do operacjonalizacji przez to, że określenie to pozwala rozpoznać, co jest pieniądzem obserwatorowi procesów kupna.
Jeśli jakieś zdanie zakazuje zachowania, które jest karane przez sąd, to zdanie to wyraża pewną normę prawną. I tu pozostają terminy do dalszej operacjonalizacji (zakaz, sąd, kara), ale uzyskujemy cząstkowe kryterium do rozpoznania, co jest normą prawną, mianowicie pewien warunkek wystarczający.

O.3. Pojęcie temperatury występujące w zapisie pomiarów, i stąd traktowane jako obserwacyjne, jest pojęciem teoretycznym fizyki, mianowicie kinetycznej teorii ciepła. Mamy tam definicję temperatury jako "średniej energii cząstek", gdzie pierwszy termin jest matematyczny, a zwrot "energia cząstek" wyraża wysoce abstrakcyjne pojęcie fizyki.

O.4. "Jeśli górny kraniec słupka rtęci pokrywa się z kreską, przy której widnieje napis "37", to temperatura ciała, do którego był przyłożony termometr wynosi 37 stopni C."

O.5. Operacjonalizacja oprócz obserwacji może wymagać pojęć czerpanych spoza doświadczenia, jak arytmetyczne, algebraiczne, geometryczne, logiczne, ontologiczne, etyczne etc. Jako pojęcia spoza doświadczenia zmysłowego, a w doświadczeniu tym zakładane jakby z góry (łac. a priori), są one określane jako aprioryczne,

O.6. Nieuniknione starcie tego, co on nazywa cywilizacją zachodnią z tym, co nazywa cywilizacją muzułmańską.

O.7. Według A.Toynbee'go jednym z warunków, żeby jakaś formacja historyczna zasłużyła na miano cywilizacji jest jej specjalna relacja do religii. Minowicie, cywilizacja stanowi gatunek bytu, który zmierza do odtworzenia siebie samego za pomocą odpowiedniej religii ("Civilization is a species of being which seeks to reproduce itself"). Tak cywilizacja grecko-rzymska, mając jakby za kokon ("chrysalis") Chrześcijaństwo starała się odtworzyć i w cesarstwie bizantyjskim i w rzymskim cesarstwie narodu niemieckiego. Z kolei Islam spełnił rolę kokonu dla starożytnych cywilizacji Iranu i Izraela. Toynbee podaje jeszcze kilka przykładów, gdy jakaś religia okazywała się instrumentem odrodzenia się jakiejś cywilizacji w swej nastepczyni. Por. rozdział "Christianity and Civilization" w książce Civilization on Trial (Oxford University Press, 1948).

O.8. Błędem historycznym u Toynbee'go jest pominięcie państwa moskiewskiego - "Trzeciego Rzymu" - z jego próbą stworzenia cywilizacji opartej na prawowiernym (czyli prawosławnym) Chrześcijaństwie. Bezpodstawne jest też dopatrywanie się śladów cywilizacji Iranu przechowanych w Islamie.

O.9. Cywilizację określaną mianem zachodniej charakteryzują nastepujące cechy.
--- wiodąca rola NAUKI, w tym stosowanej, co obejmuje wszelkie technologie; warunkiem koniecznym pełnienia tej roli jest wolność badań;
--- klasyczny PODZIAŁ WŁADZ uzupełniony o prerogatywy banku centralnego i rolę wolnych mediów;
--- PRAWORZĄDNOŚĆ (przeciwstawiona arbitralnym poczynaniom osób i grup dyponujących siłą), w której mieszczą się tzw. prawa człowieka;
--- GOSPODARKA WOLNORYNKOWA;
--- mająca oparcie w uznawanych wartościach i w systemie prawnym TOLERANCJA dla poglądów, zachowań i obyczajów.

O.10. Teoretyczne. Definiujemy je cząstkowo za pomocą innego teoretycznego: ustala stopy procentowe, wiążąc oba zdaniem w formie definicji cząstkowej: "jeśli x jest bankiem centralnym, to x ustala stopy procentowe". Gdy mowa o stopach, jesteśmy już blisko operacjonalizacji. Można ją wykonać opisując postępowanie przedstawiciela firmy, która korzysta z kredytu, np. takie, że w określonych odstępach czasu firma dokonuje przelewu do banku (co znowu "fizykalizujemy" opisem wyglądu formularza do przelewu) określonej części uzyskanych od banku pieniędzy powiększonej o kwotę odsetek. Dokonanie przelewu to pojęcie teoretyczne, w którym część treści podlega operacjonalizacji, np. przez opis, jak wygląda wypełniony formularz przelewu; będą to kształty dające się rozpoznać okiem, dochodzimy więc do twardego gruntu fizykalizacji.

O.11. Nie ma wolnego rynku bez demokracji gwarantowanej przez instytucje demokratyczne, bo dyktatura wkracza w dziedzinę gospodarki i bezpośrednio i pośrednio. To drugie przez to, że rodzi korupcję, a korupcja rujnuje gospodarkę wolnorynkową. Nie ma też demokracji bez wolnego rynku, bo jeśli gospodarkę opanuje państwo, to będzie ono mieć potężną i nieformalną, a więc niekontrolowaną przez prawo, władzę nad obywatelem. Praworządność potrzebna jest jak powietrze dla wolnej gospodarki, tolerancja wspiera wolność prasy, i tak dalej. Żeby nauka mogła tak wpływać na losy świata, jak to rzeczywiście czyni musi mieć cywilizacja cztery pozostałe cechy. W szczególności, niezbędna jest demokracja zapewniająca wolność badań. A także wolny rynek jako potężne źródło zamówień i finansowania, bo firmy łożą na badania i rozwój jako na czynnik dający im przewagę w konkurencji.

O.12. Początki cywilizacji w jej rdzeniu naukowym dali w znacznej części sąsiedzi Europy z Bliskiego Wschodu. Byli to Egipcjanie (geometria, astronomia), Babilończycy (algebra, astronomia), Fenicjanie (pismo alfabetyczne), Grecy z Azji Mniejszej (Tales z Miletu i inni). Dwa fundamentalne dzieła cywilizacji zwanej zachodnią, jakby jej znaki rozpoznawcze, nie powstały Zachodzie, bo Biblia w Palestynie, a "Elementy" Euklidesa w Aleksandrii. Chrześcijaństwo pierwszych wieków rozwijało się dynamicznie w azjatyckim rejonie Cesarstwa, gdzie też miały miejsce wielkie sobory. A średniowieczna nauka europejska czerpała od Arabów matematykę, optykę, astronomię, komentarze do Arystotelesa, a nawet praktyczną ekonomię, jak zasady bankowości. Można to wszystko pominąć w nazwie, tak jak w nazwie "notacja arabska" pomija się jej hinduską genezę, ale wtedy trzeba mieć na uwadze przyjęty stopień umowności.

O.13. S.Huntington uważa, że obecnie istnieją w świecie następujące cywilizacje.
afrykańska (być może, tego punktu Huntington nie jest pewny)
hinduska
japońska
konfucjańska
latyno-amerykańska
muzułmańska
prawosławna
zachodnia.

O.14. Teoria Huntingtona nie potrafi wyjaśnić, jakie było państwo dominujące w cywilizacji prawosławnej od roku 1917 do lat 90tych. Jedynym kandydatem do tej roli mogłoby być państwo zdominowane przez Rosjan, ale w fazie sowieckiej obowiązywał w nim naukowy ateizm. Nie ma dziś kłopotów z państwem dominującym w cywilizacji hinduskiej, bo sama nazwa daje odpowiedź. Ale co nim było, gdy Indie nie były samodzielnym państwem? I pytanie jeszcze poważniejsze: czy to hinduizmowi zawdzięczają Hindusi swój kolosalny wkład w cywilizację, którym było zbogacenie zbioru liczb o zero?

O.15. Procesy takie analizuje F.Guizot (1787-1874) w {\k L'Histoire de la civilisation en Europe et en France}. Pisze on, jak korzystna dla wytworzenia się w Europie sfery wolności jednostki była wielowiekowa rywalizacja władzy świeckiej i duchownej, a także wciąż rosnące znaczenie mieszczaństwa. To drugie ma zapewne związek ze szczupłością geograficznego obszaru Europy, w połączeniu z korzystnymi warunkami klimatycznymi oraz dostępnością dróg morskich, co wszystko razem wybitnie sprzyjało aktywności handlowej. Dzięki walce cesarstwa z papiestwem dysydenci w sprawach nauki, jak Ockham, mogli się chronić na dworze cesarskim. Dzięki zaś sile mieszczaństwa, {\k Discorsi} Galileusza doczekały się druku (Leida, 1638) mimo długiego ramienia Inkwizycji, gdyż nie sięgało ono do zamożnych drukarzy niderlandzkich.

O.16. Cywilizacja komunistyczna: zaprzeczenie decydującej dla rozwoju społecznego roli nauki, odrzucenie podziału władz (przez praktykowanie dyktatury), odrzucenie idei praworządności (na to miejsce - interes klasowy), odrzucenie gospodarki wolnorynkowej, nietolerowanie innych poglądów niż ideologia partyjno-państwowa.

Część II

Odpowiedzi do części drugiej będą dołączone później.