LECTORIUM CALCULEMUS


WITOLD MARCISZEWSKI


Metodologia Nauk Społecznych

Spis treści wykładów w Collegium Civitas - 2001

Karl K. Popper, 1902-1994, ur. w Wiedniu, studiował tam matematykę, fizykę, psychologię, filozofię. Pozostawał w inspirującym go kontakcie z polskim logikiem Alfredem Tarskim (pisał: "z filozoficznego punktu widzenia była to dla mnie najistotniejsza przyjaźń całego życia"), a w polemicznym zwarciu - z Kołem Wiedeńskim, głoszącym radykalny empiryzm. Krytykę tego kierunku zawiera jego Logik der Forschung, 1934. W 1949 został profesorem logiki i metodologii nauk Uniwersytetu Londyńskiego. Czołową pozycję w filozofii politycznej jak i w metodologii nauk społecznych przyniosło mu dzieło The Open Society and its Enemies, 1950.

JEGO PORTRET NA OTWARCIE TYCH WYKŁADÓW ma wskazywać na ich Popperowską myśl przewodnią - postulat krytycyzmu. Polega on na takim konstruowaniu teorii, żeby nadać jej hipotezom maksymalną sprawdzalność; umożliwi to obalenie hipotezy, jeśli będzie niezgodna z faktami. Jako drastyczne przykłady niesprawdzalności wymieniał Popper psychoanalizę i marksizm, a jako frapujący przykład pozytywny - ogólną teorię względności. Obecny kurs metodologii zorientowany jest na zagadnienie, w jaki sposób i w jakim stopniu da się taka sprawdzalność realizować w naukach społecznych.

UWAGA TECHNICZNA. Niniejszy spis treści jest zamierzony jako system odsyłaczy (hyperlinków) do poszczególnych wykładów. Teksty wykładów będą dołączane sukcesywnie. Gdy tekst nie został jeszcze umieszczony, jego tytuł (fraza tłustym drukiem) jest zapisany czcionką w kolorze czarnym, a po umieszczeniu - w kolorze niebieskim. Wszystkie teksty z wyjątkiem obecnego spisu treści oraz skróconej formy konspektu (które są tu dostępne w formacie HTML) są przewidziane do czytania i wydruku przy użyciu programu Acrobat Reader (działającego na plikach w formacie PDF). Wskazówki bibliograficzne będą dostarczane sukcesywnie, wraz z kolejnymi wykładami.

  • 1. Wprowadzenie: przegląd kluczowych pojęć metodologii nauk empirycznych, w szczególności nauk społecznych.

  • 2. Jak uściślić język teorii empirycznej przez ustalenie zbioru terminów pierwotnych. Analiza tej metody na przykładzie prostych teorii formalnych, z adaptacją do empirycznych, w szczególności do socjologii (m.in. kwestia stosunku między terminami "grupa społeczna" i "więź społeczna").

  • 3. Odróżnienie warunku koniecznego i warunku wystarczającego jako podstawa do ścisłego, powiększającego sprawdzalność, formułowania zależności w definicjach, prawach nauki i hipotezach.

  • 4. Logiczna teoria orzekania - uproszczony język do zapisywania twierdzeń ogólnych o zależnościach, twierdzeń o istnieniu obiektów, oraz do precyzowania zakresu badań.

  • 5. Pojęcie wynikania logicznego - podstawa do badania poprawności rozumowań dedukcyjnych i odróżnienia dedukcyjnych od statystycznych.

  • 6. O tym, jak tworzyć pojęcia teoretyczne, stosując postulaty znaczeniowe i wskaźniki obserwacyjne.
    Aneksem do tego rozdziału jest zbiór zadań obowiązujących na zaliczenie wykładów.

  • 7. Struktura teorii empirycznych osobliwości teorii społecznych, problem redukcjonizmu Problem udziału współczynnika fizykalistycznego i współczynnika humanistycznego w zdaniach obserwacyjnych. Problem możliwości znajdowania praw społecznych na wzór praw fizyki. Problem roli sądów wartościujących w naukach społecznych.

  • 8. Sztuka stawiania pytań w formułowaniu problemów badawczych i w pozyskiwaniu informacji o stanach świadomości społecznej.

  • 9. Struktura i dynamika teorii empirycznej. Falsyfikowalność (tj. podatność na kontrprzykłady) jako kryterium naukowości i warunek rozwoju nauk empirycznych.

  • 10. Metody statystyczne w uzasadnianiu hipotez. Prawdopodobieństwo a priori i a posteriori. Prawdopodobieństwo obiektywne i subiektywne. Teoria statystyki operująca prawdopodobieństwem subiektywnym (w sensie Savage'a).

  • 11. Teorie społeczne a inżynieria społeczna. O roli ekspertów społecznych i o tym, jak się ona ma do roli teoretyków. Ile ma do powiedzenia "socjologia potocznorozsądkowa" (folk sociology)?

  • 12. Pisarstwo naukowe. Sztuka badań naukowych a sztuka ich opisu. Elementy eseistyczne i związany z nimi kunszt języka w pisarstwie naukowym z zakresu nauk społecznych.

    LITERATURA PODSTAWOWA

    Wykłady sukcesywnie umieszczane przez wykładowcę w WWW pod adresem www.calculemus.org/lect/mns2001-CC/

    Karl R. Popper: Logika odkrycia naukowego, PWN 1977, rozdziały 3-5. Oryginał niemiecki 1934, wersja angielska 1959 etc.

    LITERATURA POMOCNICZA

    Janusz Grzelak: ,,Współzależność społeczna'' [w:] Jan Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, rozdz. 44.2. Warszawa 2000.
    Przykład teorii z zakresu psychologii społecznej, szczególnie pouczający z metodologicznego punktu widzenia,

    Jakub Karpiński: Wprowadzenie do metodologii nauk społecznych, Warszawa 1980.

    Witold Marciszewski: Artykuł ,,Metodologia nauk empirycznych'' i jego rozgałęzienia (przez odsyłacze) [w:] W.Marciszewski (red.), Mała encyklopedia logiki, wyd. 2, Ossolineum 1988.

    Witold Marciszewski: Sztuka rozumowania w świetle logiki, Aleph 1994.
    Rozdziały 3-5, dostępne także w WWW pod adresem: www.calculemus.org/lect/logsoc/

    Stefan Nowak: Studia z metodologii nauk społecznych, PWN 1965.

    Stefan Nowak (red.): Metody badań socjologicznych, PWN 1965.

    Stanisław Ossowski: O osobliwościach nauk społecznych, PWN 1983.

    Tadeusz Pawłowski: Pojęcia i metody współczesnej humanistyki, Ossolineum 1977.

    Tadeusz Pawłowski: Tworzenie pojęć i definiowanie w naukach humanistycznych, PWN 1978.

    Roger Penrose: Nowy umysł cesarza. O komputerach, umyśle i prawach fizyki, Wyd. Naukowe PWN 1995.
    Klasyczna już książka (wyd. ang. 1989) o sztucznej inteligencji - dziedzinie badań, która ma wspólną z metodologią nauk kluczową kwestię - zagadnienie rozstrzygalności - przedstawioną przez Penrose'a w sposób mistrzowski. W wersji bardziej popularnej i skrótowej traktuje o tym temacie W.Marciszewskiego Sztuczna Inteligencja, Znak 1998.



Do początku strony