LECTORIUM
CALCULEMUS
|
Collegium Civitas, wykłady 2002 |
Metodologia Badań Społecznych
Podstawy logiczne i filozoficzne
Karl Popper, Friedrich Hayek i Alan Turing (od lewej, w kolejności pojawiania się w wykładach) będą naszymi przewodnikami w metodologii nauk społecznych. Dlaczego ci trzej? Odpowiedź - na końcu tej strony.Fotografie funkcjonują jako hipertekstowe odsyłacze (linki) do stron biograficznych na temat tych trzech uczonych, którzy - atakując od różnych stron problem nieprzewidywalności - ukształtowali nowy sposób myślenia o świecie, przekazany przez wiek XX obecnemu wiekowi. 
Tekst obowiązujący do egzaminu ustnego (5 czerwca, godz.14):
Aksjologiczne zaangażowanie nauk społecznych.
Umieszczone na serwerze 30 maja 2002.Pytania egzaminacyjne do powyższego tekstu, z odpowiedziami.
Umieszczone na serwerze 30 maja 2002.Syllabus (Program) Wykładów Pozycje z literatury poprzedzone kreskami są obowiązujące, poprzedzone gwiazdkami są fakultatywne (uzupełniające). Każdy z tytułów wykładów od 1 do 14 odpowiada podwójnej godzinie wykładowej. Na studiach zaocznych, gdzie jest dziesięć podwójnych godzin, wykłady 6, 7, 8, 14 są fakultatywne (dla aspirujących do zaliczenia z oceną najwyższą), przewidziane do pracy domowej.
- 1. Empiryczność teorii a jej falsyfikowalność przez zdania podstawowe.
- 1.1. Jak się ma postrzeganie do zgadywania czyli stawiania hipotez.
- 1.2. Zdania podstawowe i ich teoretyczne presupozycje.
- 1.3. Falsyfikowalność hipotez przez zdania podstawowe.
- 1.4. Falsyfikowalność a fluktuacje intepretacyjne -- na przykładzie teorii walki klas.
--- "Przegląd niektórych problemów podstawowych". Rozdział 1 z K.Poppera Logika odkrycia naukowego, PWN 1977 (Logic of Scientific Discovery); ksero.
*** http://www.eeng.dcu.ie/~tkpw/index.html - Strony poświęcone Popperowi.
- 2. Język logiczny stosowany w analizach metodologicznych.
- 2.1. Zmienne zdaniowe i funktory prawdziwościowe.
- 2.2. Stałe indywiduowe, zmienne indywiduowe,predykaty, zdania atomowe.
- 2.3. Kwantyfikatory: ogólny i egzystencjalny.
- 2.5. Semantyka tego języka dla teorii społecznych (uniwersum etc).
- 2.6. Zastosowania w konstruowaniu kontrprzykładów.
--- Klasyczny rachunek zdań.
--- Logika predykatów,PRACA SEMESTRALNA 01: "Reakcje dyskutanta na falsyfikowanie jego stereotypów przez kontrprzykłady."
- 3. Charakterystyka nauk ze względu na metody uzasadniania
i metody uzyskiwania pierwszych przesłanek.*** Klasyczny rachunek zdań.
- 3.1. Podział nauk na dedukcyjne i empiryczne.
- 3.2. Teorie aksjomatyczne.
*** Logika predykatów: metody dowodzenia praw logiki.
*** W.Marciszewski (red.) Logika formalna. Zarys encyklopedyczny z zastosowaniem do informatyki i lingwistyki. PWN 1987. Rozdziały 34-46.
*** The Reminiscences of John H. Watson, M.D., included in the Story Study in Scarlet.
Punkt 3 został zmodyfikowany 16.03.2002.- 4. Charakterystyka nauk (c.d.). Teorie empiryczne:
- 4.1. nomotetyczne - wyjaśniają i przewidują fakty na podstawie praw ogólnych (np. kinetyczna teoria ciepła, teoria propagandy);
--- Struktura i dynamika teorii empirycznych (tekst W.Marciszewskiego).
*** "Czy ciepło jest substancją?"
z rozdz.1 w A.Einsteina i L.Infelda "Ewolucja fizyki".
--- "Socjologia jako nauka nomotetyczna" (pogląd F.Znanieckiego) - odc.VII w rozdz.18 J.Szackiego "Historia myśli socjologicznej", PWN 1983.- 4.2. ewolucjonistyczne - wyjaśniają i przewidują ewolucję indywidualnych układów przez zastosowania praw ogólnych (np. teorie cywilizacji, Weberowska teoria kapitalizmu, kosmologia).
*** Rozdział 1 z M.Webera "Etyka protestancka a duch kapitalizmu".
- 4.3. Miejsce nauk społecznych na mapie wiedzy.
*** Hasła z "Małej Encyklopedii Logiki": Metodologia nauk, Metdolologia nauk dedukcyjnych, Metodologia nauk empirycznych.- 5. Osobliwości nauk społecznych.
- 5.1. Ekstremalna złożoność przedmiotu badań, niezbędność "esprit de finesse" w sensie Pascala.
*** Fragmenty "Myśli" Pascala. we francuskim oryginale; można skorzystać z polskiego przekładu (zalecany - T.Boya-Żeleńskiego).
--- *** Komentarz do w/w fragmentów
z W.Marciszewskiego "Logic from a Rhetorical Point of View", de Gruyter 1994.- 5.2. Przesłanki aksjologiczne w badaniach społecznych. Problem ich dopuszczalności, problem ich prawdziwości.
*** Steve Hoenisch, "Max Weber's View of Objectivity in Social Science".- 5.3. Aksjologia a program socjologii rozumiejącej; współczynnik humanistyczny w sensie Znanieckiego.
--- "Systemy przyrodnicze a systemy kulturowe. Koncepcja współczynnika humanistycznego" - odc.IV w rozdz.18 J.Szackiego "Historia myśli socjologicznej", PWN 1983.- 6. Algorytm zerojedynkowy do badania poprawności wnioskowań.
--- Klasyczny rachunek zdań.
- 7. Reguły wnioskowania w logice pierwszego rzędu.
--- Logika predykatów jako narzędzie wnioskowania,
- 8. Wynikanie logiczne. Metodologiczne zastosowania tego pojęcia.
*** Tekst pomocny w podsumowaniu wykładów 5-8: definicje głównych pojęć logiki.- 9. Metodologiczne czynniki sukcesu predykcyjnego - na wybranym przykładzie.
F.Hayeka teoria samorodnego porządku, z pojęciami informacji lokalnej, telekomunikacyjnej funkcji rynku itp.
*** E.Butler, "Hayek. His Contribution to the Political and Economic Thought of our Time", Universe Books, New York, 1985. Rozdział 2: "The Market Process" (ksero).- 10. Metodologiczne czynniki sukcesu predykcyjnego - na wybranym przykładzie (ciąg dalszy).
--- "A Comment on Friedrich Hayek's Ideas of Free Market and Civilization".
*** John Upper, "Hayek on Socialist Calculation", 1997.- 11. Wprowadzanie predykatów empirycznych do języka teorii.
- 11.1. Podstawowe predykaty fizykalne i podstawowe predykaty społeczne.
Różnice w procedurze ostensywnej (wprowadzania ich do języka).- 11.2. Niezbędność apriorycznych pojęć logicznych w procedurze ostensywnej.
- 11.3. Konstrukty teoretyczne.
- 12. Metody definiowania i postulat operacjonalizacji pojęć
- 12.1. Definicje równościowe (pełne) i implikacyjne (cząstkowe).
- 12.2. Definicyjna rola aksjomatów. Postulaty znaczeniowe.
- 12.3. Definicje implikacyjne pojęć teoretycznych. Definicje operacyjne jako gatunek implikacyjnych.
--- W.Marciszewski, "Cywilizacja liberalna a świat zachodni. Próba uściślenia pojęć przez definicje operacyjne" "Przegląd Filozoficzny" 2001 nr 4.
--- "Definicje cząstkowe" - rozdz.4 w T.Pawłowskiego "Tworzenie pojęć i definiowanie w naukach humanistycznych", PWN 1978.- 12.4. Funkcja definicji: sprawozdawcze lub projektujące lub regulujące.
- 12.5. Wskaźniki definicyjne dla pojęć teoretycznych.
--- "Wskaźniki empiryczne, definicyjne i inferencyjne" - odc. w rozdziale "Pojęcia i wskaźniki" w S.Nowaka "Studia z metodologii nauk społecznych", PWN 1965.PRACA SEMESTRALNA 02: W wybranej przez siebie teorii społecznej (a) wyróżnij pojęcia pierwotne, (b) podaj przykładowo definicje utworzone za ich pomocą. Wskaż przykładowo (c) bazę empiryczną, (d) presupozycje teoretyczne (e) presupozycje aksjologiczne.
- 13. Stawianie pytań w badaniu naukowym i w zbieraniu danych od respondentów.
- 13.1. Budowa zdań pytajnych.
- 13.2. Pytania rozstrzygnięcia i pytania dopełnienia.
- 13.3. Założenia pytania. Pytania sugestywne.
- 13.4. Konstrukcja i intonacja zdania w zależności od tego, na jakie pytanie jest ono odpowiedzią.
- 13.5. Drzewo problemowe w badaniu naukowym.
--- "Pytania i zdania pytajne" rozdz.VI z K.Ajdukiewicza "Logiki pragmatycznej", PWN 1965.
--- "Rekonstrukcja struktury problemowej badania naukowego" rozdz.1 z książki W.Marciszewskiego "Metody analizy tekstu naukowego", PWN 1981.- 14. Rozstrzygalność w naukach dedukcyjnych i w naukach empirycznych.
- 14.1. Rozstrzygalność jako cecha teorii polegająca na istnieniu algorytmu rozwiązującego dla dowolnego zdania problem: czy ma ono dowód w danej teorii.
- 14.2. Wykazanie przez Turinga, za pomocą pojęcia maszyny logicznej (maszyna Turinga), nierozstrzygalności arytmetyki liczb naturalnych, a tym samym wykazanie istnienia funkcji nieobliczalnych.
- 14.3. Powstanie stąd problemu, czy wszystkie zależności odkrywane przez nauki społeczne są funkcjami obliczalnymi; jeśli nie, nakłada to ograniczenia na stosowalność w nich matematyki i na modelowanie cyfrowe, w tym modelowanie sztucznych społeczeństw.
*** "Algorytmy i maszyny Turinga" - rozdz.2 z R.Penrose'a "Nowy umysł cesarza. O komputerach, umyśle i prawach fizyki", PWN 1995.
*** Andrew Hodges: The Turing Machine.
*** Turing Machines (krótki słownik pojęć związanych z maszyną Turinga).
Wielkim wyzwaniem dla badacza układów społecznych jest ich nieprzewidywalność będąca konsekwencją kolosalnej złożoności. Trzej uczeni, których wizerunki otwierają tę stronę mieli historyczny wkład w zagadnienia złożoności i nieprzewidywalności.
Alan TURING (z prawej), matematyk z Cambridge, jeden z głównych bohaterów akcji "Enigma", dowiódł (1936) istnienia funkcji matematycznych, których nie da się obliczyć algorytmem. Rodzi się pytanie, czy takie funkcje nieobliczalne występują w rzeczywistości empirycznej, w szczególności społecznej; ich obecność w świecie byłaby najgłębszym źródłem nieprzewidywalności pewnych procesów i niemożliwości ich badania na drodze symulacji komputerowej (zob. w tej sprawie tekst o niedostępności obliczeniowej)