LECTORIUM CALCULEMUS


WITOLD MARCISZEWSKI
Collegium Civitas, wykłady 2002


Metodologia Badań Społecznych


Podstawy logiczne i filozoficzne


Karl Popper, Friedrich Hayek i Alan Turing (od lewej, w kolejności pojawiania się w wykładach) będą naszymi przewodnikami w metodologii nauk społecznych. Dlaczego ci trzej? Odpowiedź - na końcu tej strony.
Fotografie funkcjonują jako hipertekstowe odsyłacze (linki) do stron biograficznych na temat tych trzech uczonych, którzy - atakując od różnych stron problem nieprzewidywalności - ukształtowali nowy sposób myślenia o świecie, przekazany przez wiek XX obecnemu wiekowi.

Tekst obowiązujący do egzaminu ustnego (5 czerwca, godz.14):

  • Aksjologiczne zaangażowanie nauk społecznych.
    Umieszczone na serwerze 30 maja 2002.
  • Pytania egzaminacyjne do powyższego tekstu, z odpowiedziami.
    Umieszczone na serwerze 30 maja 2002.

    Syllabus (Program) Wykładów

    Pozycje z literatury poprzedzone kreskami są obowiązujące, poprzedzone gwiazdkami są fakultatywne (uzupełniające). Każdy z tytułów wykładów od 1 do 14 odpowiada podwójnej godzinie wykładowej. Na studiach zaocznych, gdzie jest dziesięć podwójnych godzin, wykłady 6, 7, 8, 14 są fakultatywne (dla aspirujących do zaliczenia z oceną najwyższą), przewidziane do pracy domowej.

    • 1. Empiryczność teorii a jej falsyfikowalność przez zdania podstawowe.
      • 1.1. Jak się ma postrzeganie do zgadywania czyli stawiania hipotez.
      • 1.2. Zdania podstawowe i ich teoretyczne presupozycje.
      • 1.3. Falsyfikowalność hipotez przez zdania podstawowe.
      • 1.4. Falsyfikowalność a fluktuacje intepretacyjne -- na przykładzie teorii walki klas.
        --- "Przegląd niektórych problemów podstawowych". Rozdział 1 z K.Poppera Logika odkrycia naukowego, PWN 1977 (Logic of Scientific Discovery); ksero.
        *** http://www.eeng.dcu.ie/~tkpw/index.html - Strony poświęcone Popperowi.

    • 2. Język logiczny stosowany w analizach metodologicznych.
      • 2.1. Zmienne zdaniowe i funktory prawdziwościowe.
      • 2.2. Stałe indywiduowe, zmienne indywiduowe,predykaty, zdania atomowe.
      • 2.3. Kwantyfikatory: ogólny i egzystencjalny.
      • 2.5. Semantyka tego języka dla teorii społecznych (uniwersum etc).
      • 2.6. Zastosowania w konstruowaniu kontrprzykładów.
        --- Klasyczny rachunek zdań.
        --- Logika predykatów,

      PRACA SEMESTRALNA 01: "Reakcje dyskutanta na falsyfikowanie jego stereotypów przez kontrprzykłady."

    • 3. Charakterystyka nauk ze względu na metody uzasadniania
      i metody uzyskiwania pierwszych przesłanek.
      • 3.1. Podział nauk na dedukcyjne i empiryczne.
      • 3.2. Teorie aksjomatyczne.
      *** Klasyczny rachunek zdań.
      *** Logika predykatów: metody dowodzenia praw logiki.
      *** W.Marciszewski (red.) Logika formalna. Zarys encyklopedyczny z zastosowaniem do informatyki i lingwistyki. PWN 1987. Rozdziały 34-46.
      *** The Reminiscences of John H. Watson, M.D., included in the Story Study in Scarlet.
      Punkt 3 został zmodyfikowany 16.03.2002.

    • 4. Charakterystyka nauk (c.d.). Teorie empiryczne:
      • 4.1. nomotetyczne - wyjaśniają i przewidują fakty na podstawie praw ogólnych (np. kinetyczna teoria ciepła, teoria propagandy);
        --- Struktura i dynamika teorii empirycznych (tekst W.Marciszewskiego).
        *** "Czy ciepło jest substancją?"
        z rozdz.1 w A.Einsteina i L.Infelda "Ewolucja fizyki".
        --- "Socjologia jako nauka nomotetyczna" (pogląd F.Znanieckiego) - odc.VII w rozdz.18 J.Szackiego "Historia myśli socjologicznej", PWN 1983.
      • 4.2. ewolucjonistyczne - wyjaśniają i przewidują ewolucję indywidualnych układów przez zastosowania praw ogólnych (np. teorie cywilizacji, Weberowska teoria kapitalizmu, kosmologia).
        *** Rozdział 1 z M.Webera "Etyka protestancka a duch kapitalizmu".
      • 4.3. Miejsce nauk społecznych na mapie wiedzy.
        *** Hasła z "Małej Encyklopedii Logiki": Metodologia nauk, Metdolologia nauk dedukcyjnych, Metodologia nauk empirycznych.

    • 5. Osobliwości nauk społecznych.
      • 5.1. Ekstremalna złożoność przedmiotu badań, niezbędność "esprit de finesse" w sensie Pascala.
        *** Fragmenty "Myśli" Pascala. we francuskim oryginale; można skorzystać z polskiego przekładu (zalecany - T.Boya-Żeleńskiego).
        --- *** Komentarz do w/w fragmentów
        z W.Marciszewskiego "Logic from a Rhetorical Point of View", de Gruyter 1994.
      • 5.2. Przesłanki aksjologiczne w badaniach społecznych. Problem ich dopuszczalności, problem ich prawdziwości.

        *** Steve Hoenisch, "Max Weber's View of Objectivity in Social Science".
      • 5.3. Aksjologia a program socjologii rozumiejącej; współczynnik humanistyczny w sensie Znanieckiego.
        --- "Systemy przyrodnicze a systemy kulturowe. Koncepcja współczynnika humanistycznego" - odc.IV w rozdz.18 J.Szackiego "Historia myśli socjologicznej", PWN 1983.

    • 6. Algorytm zerojedynkowy do badania poprawności wnioskowań.
      --- Klasyczny rachunek zdań.

    • 7. Reguły wnioskowania w logice pierwszego rzędu.
      --- Logika predykatów jako narzędzie wnioskowania,

    • 8. Wynikanie logiczne. Metodologiczne zastosowania tego pojęcia.
      *** Tekst pomocny w podsumowaniu wykładów 5-8: definicje głównych pojęć logiki.

    • 9. Metodologiczne czynniki sukcesu predykcyjnego - na wybranym przykładzie.
      F.Hayeka teoria samorodnego porządku, z pojęciami informacji lokalnej, telekomunikacyjnej funkcji rynku itp.
      *** E.Butler, "Hayek. His Contribution to the Political and Economic Thought of our Time", Universe Books, New York, 1985. Rozdział 2: "The Market Process" (ksero).

    • 10. Metodologiczne czynniki sukcesu predykcyjnego - na wybranym przykładzie (ciąg dalszy).
      --- "A Comment on Friedrich Hayek's Ideas of Free Market and Civilization".
      *** John Upper, "Hayek on Socialist Calculation", 1997.

    • 11. Wprowadzanie predykatów empirycznych do języka teorii.
      • 11.1. Podstawowe predykaty fizykalne i podstawowe predykaty społeczne.
        Różnice w procedurze ostensywnej (wprowadzania ich do języka).
      • 11.2. Niezbędność apriorycznych pojęć logicznych w procedurze ostensywnej.
      • 11.3. Konstrukty teoretyczne.

    • 12. Metody definiowania i postulat operacjonalizacji pojęć
      • 12.1. Definicje równościowe (pełne) i implikacyjne (cząstkowe).
      • 12.2. Definicyjna rola aksjomatów. Postulaty znaczeniowe.
      • 12.3. Definicje implikacyjne pojęć teoretycznych. Definicje operacyjne jako gatunek implikacyjnych.
        --- W.Marciszewski, "Cywilizacja liberalna a świat zachodni. Próba uściślenia pojęć przez definicje operacyjne" "Przegląd Filozoficzny" 2001 nr 4.
        --- "Definicje cząstkowe" - rozdz.4 w T.Pawłowskiego "Tworzenie pojęć i definiowanie w naukach humanistycznych", PWN 1978.
      • 12.4. Funkcja definicji: sprawozdawcze lub projektujące lub regulujące.
      • 12.5. Wskaźniki definicyjne dla pojęć teoretycznych.
        --- "Wskaźniki empiryczne, definicyjne i inferencyjne" - odc. w rozdziale "Pojęcia i wskaźniki" w S.Nowaka "Studia z metodologii nauk społecznych", PWN 1965.

      PRACA SEMESTRALNA 02: W wybranej przez siebie teorii społecznej (a) wyróżnij pojęcia pierwotne, (b) podaj przykładowo definicje utworzone za ich pomocą. Wskaż przykładowo (c) bazę empiryczną, (d) presupozycje teoretyczne (e) presupozycje aksjologiczne.

    • 13. Stawianie pytań w badaniu naukowym i w zbieraniu danych od respondentów.
      • 13.1. Budowa zdań pytajnych.
      • 13.2. Pytania rozstrzygnięcia i pytania dopełnienia.
      • 13.3. Założenia pytania. Pytania sugestywne.
      • 13.4. Konstrukcja i intonacja zdania w zależności od tego, na jakie pytanie jest ono odpowiedzią.
      • 13.5. Drzewo problemowe w badaniu naukowym.
        --- "Pytania i zdania pytajne" rozdz.VI z K.Ajdukiewicza "Logiki pragmatycznej", PWN 1965.
        --- "Rekonstrukcja struktury problemowej badania naukowego" rozdz.1 z książki W.Marciszewskiego "Metody analizy tekstu naukowego", PWN 1981.

    • 14. Rozstrzygalność w naukach dedukcyjnych i w naukach empirycznych.
      • 14.1. Rozstrzygalność jako cecha teorii polegająca na istnieniu algorytmu rozwiązującego dla dowolnego zdania problem: czy ma ono dowód w danej teorii.
      • 14.2. Wykazanie przez Turinga, za pomocą pojęcia maszyny logicznej (maszyna Turinga), nierozstrzygalności arytmetyki liczb naturalnych, a tym samym wykazanie istnienia funkcji nieobliczalnych.
      • 14.3. Powstanie stąd problemu, czy wszystkie zależności odkrywane przez nauki społeczne są funkcjami obliczalnymi; jeśli nie, nakłada to ograniczenia na stosowalność w nich matematyki i na modelowanie cyfrowe, w tym modelowanie sztucznych społeczeństw.
        *** "Algorytmy i maszyny Turinga" - rozdz.2 z R.Penrose'a "Nowy umysł cesarza. O komputerach, umyśle i prawach fizyki", PWN 1995.
        *** Andrew Hodges: The Turing Machine.
        *** Turing Machines (krótki słownik pojęć związanych z maszyną Turinga).


    Wielkim wyzwaniem dla badacza układów społecznych jest ich nieprzewidywalność będąca konsekwencją kolosalnej złożoności. Trzej uczeni, których wizerunki otwierają tę stronę mieli historyczny wkład w zagadnienia złożoności i nieprzewidywalności. Alan TURING (z prawej), matematyk z Cambridge, jeden z głównych bohaterów akcji "Enigma", dowiódł (1936) istnienia funkcji matematycznych, których nie da się obliczyć algorytmem. Rodzi się pytanie, czy takie funkcje nieobliczalne występują w rzeczywistości empirycznej, w szczególności społecznej; ich obecność w świecie byłaby najgłębszym źródłem nieprzewidywalności pewnych procesów i niemożliwości ich badania na drodze symulacji komputerowej (zob. w tej sprawie tekst o niedostępności obliczeniowej) Friedrich HAYEK (Nobel w ekonomii 1974), wywodzący się z austriackiej szkoły ekonomicznej, wykazywał nieprzewidywalność procesów w porządkach samorodnych, takich jak wolny rynek, gdzie jedyną szansę ogarnięcia rzeczywistości społecznej daje wiedza rozproszona lokalnie (w odróżnieniu od wiedzy, w której jeden podmiot, np. władza państwowa, ogarniałby całokształt układów społecznych). Na tych podstawach metodologicznych Hayek stworzył wspólnie z L.von Misesem kanon liberalnej filozofii społecznej z jej teorią cen jako kluczowego w życiu społecznym medium informacyjnego. Karl POPPER (z lewej) czołowy w XX wieku autor w metodologii nauk empirycznych. Na jej gruncie zajmował się intensywnie zagadnieniem przewidywalności procesów społecznych, pozostając w kontakcie z myślą Hayeka i z nim samym jako wykładowcą tej samej londyńskiej uczelni.



  • Do początku strony